بخشی از خودش را به سیل می سپارد تا دوباره زنده گردد - گردشیا

رمان با رفتن شروع می شود : رفتن غلام. این رفتن به حدی قابل لمس است که خواننده بدون این که بداند غلام کیست، چرا می رود، کجا می رود، از کجا می رود، با او همراه می شود برای یافتن جواب سؤال ها. با یک بایاتی (ضرب المثل ترکی) وارد دنیای رمان آب و زنجیر می شویم ؛ ائل آتان داش اوزاقا دوشر.

رمان در بند طبیعت مشگین شهر است. در نهایت می بینیم طبیعت شخصیتی جداناپذیر از رمان است و اگر حذف شود شخصیت های انسانی چون دانه های تسبیح که نخ اش گسسته، پراکنده می شوند. جای جای مشگین شهر جان دارد . رود غمگین می شود، کوه حس غرور دارد، دره خشمگین می شود، خورشید خشنود می شود یا قهر می نماید، حتی ماه مشگین شهر متفاوت با ماه بقیه شهرهاست . ماه سوراخی ست که راه به دنیای دیگری دارد .

نویسنده احساسات غلام را در دل احساسات طبیعت پیش می برد و این دو را به همدیگر گره می زند، انگار که طبیعت بخشی از وجود غلام است. وقتی غلام گریه می نماید، باران می بارد. وقتی ناامید است، آسمان ابری ست و خورشید پنهان. وقتی خشمگین است شلاق تگرگ خشم او و آسمان را نمایان می نماید.

فضای رمان روستایی است. نان پختن، آش درست کردن، لباس شستن، پشم ریسی، کَره گرفتن و آداب و سنت های محلی، گیاه هان کوهی و نام ترکی آنها، بازی های محلی، همه و همه باعث می شود خوانش رمان برای مخاطب بزرگسال حسرت و دلتنگی و برای مخاطب نوجوان لذت و حیرت در پی داشته باشد . حین خواندن رمان آرزو می کنیم ای کاش، تخم مرغ آب پز یا نان و پنیر را در کنار رودخانه بخوریم و کمتر هوس خوردن پیتزا در رستوران به سراغ مان می آید.

جای جای مکان ها در رمان مفرح هستند. هر جا می روی کاری است که می توانی انجام دهی . جایی برای شنا کردن، برای کوهنوردی، برای دویدن، برای بازی، برای میوه و شنگ خوردن، برای ترسیدن، برای فکر کردن، برای شکار مار و عقرب. جای جای خانه ها پر است از کار های لذت بخش . جایی برای نان پختن، برای درددل، برای کبوتربازی و نگهداری مرغ و خروس و سگ. چشیدن نان تازه و آش و ... .

در رمان توجه ویژه ای به زبان ترکی و قدرت آن در شعر و ضرب المثل و عبارت های طنز شده است . استفاده از ضرب المثل ها، آهنگ ها، اصطلاحات و کلمات ترکی و شرح آنها در پاورقی باعث لذت مخاطب می شود: البته برای افراد ترک زبان و ساکنان منطقه ها سردسیر و کوهستانی بیشتر.

با خواندن رمان آب و زنجیر متوجه می شویم چهار دهه پیش طبقهٔ اجتماعی افراد کاملا به پول بستگی نداشته؛ بلکه شخصیت افراد و سلامت اخلاقی آنها مهم بوده است. معتاد بودن بیشتر از بی پول بودن باعث شرم می شده و بچهٔ صالح داشتن بیشتر از ماشین خفن داشتن باعث افتخار بوده است. سارق و سارقی عادی نبوده است؛ وقتی به سارق نگاه کرد دید مثل بقیه آدم هاست!

با خواندن رمان حس غریبی به خواننده دست نمی دهد. همه چیز ملموس و قابل درک و تماشا است. نام های مستعار و بامزه برای شخصیت ها باعث می شود با آنها صمیمی شویم و همراهی شان کنیم. در رمان، کسی خوب یا بد مطلق نیست؛ غلام که باید شخصیت منفی رمان باشد حتی در کارهای بد خود دل مخاطب را به دست می آورد، مخاطب دلش می خواهد در کارهای ناجورش پیروز شود و بر خرس غلبه کند. لابه لای روایت ناگهان اتفاق هایی می افتد که مخاطب انتظارش را ندارد.

احساسات، موقعیت و رفتار شخصیت ها، مکان ها و کنش و واکنش ها به حدی عینی و باورپذیرند و ریز و جزئی به تصویر کشیده شده اند که خواننده می تواند خودش را در دل رمان حس کند. رمان برای متولدین دهه های چهل و پنجاه نوستالژیک است و یادآور روزهای گذشته با تمام سختی و لذت هایش.

فضای رمان پسرانه است. شوخی ها، بازی ها، رفتارها، علایق و آرزوها همه پسرانه اند؛ اما زن در رمان حضور قوی و پررنگی دارد. ارکیناز و اقتدار زنانه اش که لحظه ای بیکار نمی بینیمش. او برای حفظ خانواده و دفاع از آنها قدرتمند است و در عین حال دلش لبریز مهری پنهان. ننه تللی برکه ای عمیق و زلال است که موقع تشنگی آب برای برطرف عطش نزد او می شود پیدا کرد. آی گونش خواهر غلام بهاری زیبا یا شکوفه ای است که کوشش دارد زمختی شاخه به چشم نیاید، این دختر به ظاهر شنماینده، در موقع احتیاج می تواند چهرهٔ جسارت نماینده را چنگ بزند و به سختی زخمی نماید.

غلام شخصیتی شر از خود به نمایش می گذارد در عین حال احساساتی هم است. شیشه خرد می نماید، کتک می زند، سر می شکند، خشن و زورگوست؛ اما نگران تصویری است که از او در فکر دوستانش نقش می بندد. بامرام است و در دوستی مورد اعتماد.

حیوانات هم مثل طبیعت در رمان صاحب شخصیت اند. قیزیل، قارا، بایتال سگ زرد و بقیهٔ سگ ها، خرس، زنبور، لاک پشت، گرگ ها، همگی مخاطب را به لایه های درونی رمان راهنمایی می نمایند. کندوها، خون خرسی که در رودخانه ناپدید می شود که مثلا جرم انسان محو شود، شبدر چهارپر، سیل، تگرگ، کبوترها همه به قدری نمادین هستند که وقتی از خواندن فارغ شدیم همه بار دیگر پیش چشم مان نمایان می شوند و معنی یا معناهای دیگری پدید می آید.

نویسنده لذت عمیق دوستی با حیوانات را زیبا به تصویر کشیده است، به گونه ای که مخاطب فاقد تجربه با چنین ارتباطی غرق در لذت می شود و چه بسا برای قیزیل یا حتی قارا اشک بریزد. دلتنگ کبوترهای غلام می شود و دلش از رفتن خروس لاری می گیرد. قیزیل برای غلام چنان ارزشمند است که دوست ندارد کسی به جان سگش قسم بخورد.

رمان سرشار از رنگ است و بو و صدا و البته مزه. مزهٔ ترش آلوچه، شنگ، تره های کوهی، نسترن وحشی. بوهای خوشایند و ناخوشایند و حتی بوی مرگ زنبور عسل. بعید است مخاطب شهرنشین از بوی پِهن راضی شود؛ اما وقتی با غلام همراه است دوری از بوی پِهن هم برایش سخت و دغدغه می شود. رنگ آسمان، رنگ گل ها، گیاهان، آب، سنگ ها تا مدت ها به یاد مخاطب می ماند.

قیزیل برای غلام تنها یک سگ نیست . او رفیق و همدم غلام، افتخار او و خورشید آسمان دلش است . وقتی کشته می شود، خورشید هم می رود، غلام در دل تاریکی ها گرفتار عذاب باد و تگرگ و طوفان می شود. دیگر کوه و درّه برایش غریب و ناآشناست. همه چیز برایش بی معنی و بی ارزش می شود. قیزیل زیبایی و قدرت و افتخار غلام است؛ اما خودش را فدای غلام می نماید تا غلام به چیزی ارزشمندتر برسد: به خود وجودی اش. او در تاریکی درهٔ خیاوچایی که بسیار شب ها در آن احساس امنیت نموده و درواقع خانه اش است دیگر نمی تواند یک قدم درست بردارد و بارها زمین می خورد . خورشید هم اگر به آسمان خیاو برمی شود به دل غلام نور نمی تاباند. قیزیل رفته، زنجیرش ماند ه. زنجیری که بسته شده به دل و جان غلام. گره ای که به نظر هیچ وقت پاره نمی شود .

غلام دنبال شبدر چهارپر است. شبدری که برگ های آن نماد ایمان، امید، عشق و شانس است. مدت ها دنبال عاقبت بخیری میان انبوه شبدرها، شبدری نایاب را جست وجو می نماید. بی خیال ایمان، امید و عشق و کم توجه یا بی توجه به آنها.

غلام گاهی حسود است و بسیار اوقات تمامیت خواه. او در کوتاه ترین زمان می خواهد به نتیجه برسد، کبوترهای بلندپروازش را با تمام قدرت پرتاب می نماید در دل آسمان؛ اما برای جوجه ها زمان دارد که از میان پِهن برایشان کرم پیدا کند و بخوراند. درباره دوستانش فداکار است، از آنها هم توقع فداکاری در میزان های خودش را دارد و این فداکاری اطرافیانش را کافی نمی بیند؛ حتی از سوی سوغان رفیقی که همه دوست داریم یکی شبیه او کنارمان باشد و ما را با تمام خوب و بدهایمان دوست بدارد.

فیاض شبدر چهارپر را پیدا نموده، غلام در پی انتقام از اوست. می خواهد فیاض و نامی که از او بجا مانده را شکار کند؛ اما مثل شکار خرس در می ماند و این بار چیزی دیگر را در این مبارزه از دست می دهد. زیر تگرگ می میرد و بخشی از خودش را به سیل می سپارد تا دوباره زنده شود .

نویسنده بی رحمی مردم را با اجرای نمایش غلام و خرس به وسیله اهالی محل نشان می دهد . مردم از مسخره بازی خوش شان می آید ، کسی غلام را درک نمی نماید، غم از دست دادن قیزیل را نمی فهمد حتی برادرش که با آوردن سگی دیگر نمک به زخمش می پاشد. روح غلام باید سبک شود باید قیزیل (طلا) را از دست بدهد تا بالغ شود . از دست دادن چیزی که انسان دوستش دارد و درد ناشی از آن، باعث می شود آدم دل از بقیهٔ دلبستگی ها هم بشوید و جنبه های دیگری از زندگی را ببیند .

نامهٔ فیاض بهانه است برای حرکت، کوچ کردن از خویشتن و راهی شدن. غلام از درون عوض شده است. قسمتی از اشتباهاتش را جبران می نماید؛ اما بخشی از اشتباه ها جبران ناپذیر است، نه خیره به شبدر چهارپر که فراتر از آن، مثل آب از لای زنجیرها جاری می شود و می رود.

فصل آخر رمان، توصیفی از دانه های برف است، ابتدا بخشی از لحاف سفید روی شانهٔ ساوالان، برفی که قطره می شود می ریزد به خیاوچایی، می پیوندد به قره سو بعد می رسند به آراز و در نهایت جاری می شوند توی دریای خزر.

ائل آتان داش اوزاقا دوشر. این را ارکیناز گفته بود . غلام به دور دست ها می رفت؛ اما حس طرد شده ها را نداشت.

رمان با این جمله شروع شده و با همین جمله به سرانجام می رسد؛ اما حس وحال خواننده فرق نموده است. تک پریدن های غلام تمام شده، می دانیم کیست، چرا و کجا می رود و مهم تر این که از کجا می رود.

مخاطب تا سرانجامی رمان دلتنگ قیزیل است، دلتنگ تمام قدرت، زیبایی و خوی آرامش. در سرانجام قیزیل هنوز توی درّه از لای سنگ ها و صخره های سیل آورده در پی غلام می شتابد.

اتوبوس از درّه خارج و از خیاو (مشگین شهر) دور می شود؛ اما مخاطب دلش می خواهد برشود و تمام جاهایی را که فصل فصل رمان در آن جا اتفاق افتاده ببیند.