شعر خیام سرشار از چرایی است - گردشیا

در اولین بخش برنامه، حسن دلبری از دانشگاه حکیم سبزواری ذیل موضوع خیام، جشنواره تناقض ها به ارائه مطالب خود پرداخت. دلبری، دانش آموخته دکتری زبان و ادبیات فارسی از دانشگاه فردوسی مشهد هستند و از ایشان بیش از 30 مقاله علمی در نشریات داخلی و بین المللی به چاپ رسیده است؛ در کنار این افتخارات به سرودن شعر نیز مشغول هستند و کتاب هایی را هم روانه بازار نموده اند.

اولین اصل این بخش از برنامه که ارائه دلبری هم بر آن راسخ بود، این است که خیام شاعر، همان خیامی ست که منجم است و ریاضی می داند. در تاریخ برآورد هایی وجود دارد که خیامی که شعر می گفت با خیام ریاضیدان یکی نبوده؛ اما پیش فرض اول این نشست نسبت تمامی این علوم به یک انسان است.

پیش فرض دوم درباره خیام، پذیرش این نکته است کسانی که با خیام مخالفت کردند و حتی تا مرز الحاد او پیش رفتند، تمامی آثار خیام را مطالعه ننموده اند. به قول دکتر غلامحسین ابراهیمی دینانی، کسانی که از روی شعر خیام او را قضاوت نموده اند باید فلسفه خیام را هم بخوانند یعنی به جای تمرکز بر یک بخش از ساحت وجودی این شخصیت، باید این شاعر نامی و ریاضیدان برجسته را به صورت مجموعه ای از استعدادها و نظراتی که دارد، دید.

در مشرق زمین متاسفانه تنها به بعد ادبی خیام پرداخته شده است اما، غربی ها خوب می دانند که خیام همان قدر که در عرصه ادبیات ارزشمند است، در زمینه ریاضی و نجوم و سایر علوم هم تبحر دارد. آخرین پیش فرض این قسمت از برنامه این بود که شعر خیام سرشار از چرایی است اما ما در آن به دنبال زیرا و پاسخ می گردیم. پاسخ های خیام را باید در حل معادلات جست وجو کرد نه در ادبیات او.

درباره جشنواره تناقض بودن خیام، همین بس که در دورانی که حلاج ها به دار آویخته شدند، خیام توانست با زیرکی زنده بماند. یعنی بیشتر از مرگ خیام، زنده ماندن او باعث تعجب می شود و هنر و زیرکی او را می رساند. در این دوره که انواع اعتقادات مذهبی رواج داشت، خیام باید به طور مداوم جوابگوی صاحبان قدرت و یا بزرگان دینی می بود و از منظور اصلی خود پرده برمی داشت.

در نهایت و با جمع بندی مطالب گفته شده، به زعم دکتر دلبری نمی توان خیام را ملحد نامید و قضاوت نابجا درباره او، به نداشتن نگاه جامع به خیام باز می شود. پس از سرانجام این بخش از برنامه، دکتر فاطمه ماهوان از دانشگاه فردوسی مشهد به بیان مطالب خود پرداخت. دکتر فاطمه ماهوان، دانشیار گروه زبان و ادبیان فارسی دانشگاه فردوسی مشهد است و با انتخاب موضوع نگاره های رباعیات خیام از تصویر شرقی تا تفسیر غربی، نظرات خود در خصوص خیام را اعلام کرد. تخصص دکتر ماهوان، ادبیات و نگارگری و ادبیات حماسی است و کتاب هایی در این زمینه کاری نیز نوشته اند.

در ابتدا به ویژگی خاص رباعیات خیام نسبت به سایرین پرداخته شد. تصویرگری رباعیات خیام، هم در بین هنرمندان شرقی و هم در میان غربی ها مرسوم بود و می توان رباعیات خیام را از این منظر خاص دانست که تقریبا به هیچ اثری تا این حد در هنر غرب پرداخته نشده است. نکته قابل توجه این است که در غرب بیشنر از ایران آثار مصور از رباعیات خیام وجود دارد و اساسا در ایران تصاویر زیادی از رباعیات یافت نمی شود.

در این بخش از نشست، ضمن مقایسه آثار هنری برخواسته از رباعیات در شرق و غرب به بیان تفاوت های این آثار نیز پرداخته شد و در ادامه به این پرسش کلیدی پاسخ داده شد که چرا رباعیات خیام در مقایسه با آثار دیگر کمتر به تصویر درآمده است.

به گفته ماهوان، در قرن معاصر حسن تجویدی را می توان نگارگر صاحب عنوانی دانست که به مصور کردن رباعیات خیام پرداخته است و قبل از او تنها دو اثر در این باره یافت می شود که در یکی از آن ها هم بیشتر از پرداختن به تمام رباعیات خیام، پرداختن به رباعیاتی با مضمون عشق مشاهده می شود.

به عقیده ماهوان دلیل کمتر پرداخته شدن به رباعیات، می تواند کوتاهی این قالب شعری باشد و شاید علاقه ایرانیان به تصویرگری مثنوی و غزل به همین علت است. در آثار استاد تجویدی مفاهیمی همچون عالم مادی و مجرد در یک قاب، تقابل دیانت و دنیا و موتیف عاشق و معشوق به تصویر کشیده شده است.

مورد دیگری که استاد تجویدی به آن اهمیت داده است، تصویر زن در رباعیات است و تقریبا در همه آثار او می توان شمایلی از یک زن را مشاهده کرد. ماهوان با بیدر نهایت می توان این نکته را ذکر کرد که آثار استادن این نکته ادامه داد: تجویدی به جای تفسیر رباعیات خیام به تصویر آن پرداخته است و ظاهر شعر را روایت می نماید و نگاره های او را عوام می فهمند و خواص نمی پسندند.

به گفته ماهوان در غرب اوضاع به گونه دیگری است، بیش از 130 هنرمند غربی به تصویرگری رباعیات پرداختند و این متون را مصور کردند. دید غربی ها به این رباعیات تفسیری و بیانگر مفهوم شعر است. علاوه بر پرداختن به مفهوم یک رباعی، هنرمندان غربی سعی در استفاده از المان های ایرانی و اسطور های یونانی در آثار خود داشتند.

در جمع بندی این بخش می توان گفت که آثار شرقی با بهره گیری از روح رنگ ها به ویژگی دم غنیمتی شعر خیام پرداخته اند و آثار غربی که به صورت تفسیری هم بودند وجه عدم و نیستی و دنیا رو به زوال را روایت می نمایند.

منبع: ایبنا - خبرگزاری کتاب ایران