چگونه مرور کتاب بنویسیم؛ کتابی مرجع برای نقد و مرورنویسی - گردشیا

سرعت انتشار کتاب در دنیا امروز به طرزی باور نکردنی بالا است. برای هر سلیقه، احتیاج یا هر موضوعی که برایتان قابل تصور باشد، در دنیای امروز کتابی وجود دارد و برای اینکه یک انتشاراتی یا کتابخانه بتواند برترین مجموعه ممکن از خلاصه کتاب ها را برای مشتریان یا اعضای کتابخانه خود ایجاد بنمایند و به منظور پاسخگویی به احتیاجهای مخاطبین متعدد، منتقد حرفه ای باید زیرکانه از میان مجموعه ای از عناوین شگفت انگیز کتاب ها، برترین ها را برگزیند. با این حال با یاری تعداد بی شماری از نشریات بازبینی و خلاصه سازی کتاب، این وظایف کمتر دلهره آور به نظر می رسند.

ناشران و کتابداران از مرورنویسی برای فروش کتاب ها استفاده می نمایند. نخستین سؤالی که همواره در این مورد پرسیده می گردد این است که چگونه کسی مرورنویس می گردد؟ در واقع مدرکی برای مرورنویسی وجود ندارد. برای اشتغال به مرورنویسی لزوماً به مدرک زبان و ادبیات، روزنامه نگاری یا نویسندگی خلاق احتیاج نیست. همه چیز در تجربه خلاصه می گردد. به قول یکی از شخصیت های نمایشنامه گلن گری، یعنی گلن راس، فروش ملک یعنی: موقعیت ملک، موقعیت ملک، موقعیت ملک. مرورنویسی هم یعنی: تجربه، تجربه، تجربه. هدف این کتاب این است که به خوانندگان بیاموزد چگونه به یک کتاب و به مرورهای دیگران از کتاب ها بنگرند تا بیاموزند مؤلفه های اصلی یک مرور خوب کدام اند و چگونه باید مرور بنویسند.

طبق اظهار نویسنده، عامل انگیزشی برای نگارش این کتاب و آموزش چگونگی نوشتن نقد کتاب این بود که به افراد فعال در حوزه کتاب یاریی گردد تا کتاب های خود را بهتر بازاریابی نمایند و در واقع مردم را به سمت خرید این کتاب ها راهنمایی نمایند.

این کار خیلی طولانی نیست، اما دانش مورد احتیاج برای انتشار یک نقد کتاب را در قالبی مختصر ارائه می نماید. نویسنده در ابتدا نقد کتاب را تعریف می نماید، سپس توضیح می دهد که چه چیزی یک نقد خوب و یک منتقد خوب را می سازد. او بعلاوه تفاوت بین نقد و مرور را با ارائه مثال های ادبی از بسیاری از نکات مطرح شده روشن می نماید. علاوه بر این، او تفاوت بین یک مرورنویسی و یک حاشیه نویسی را با بیانی ساده بیان می نماید. علاوه بر این فصلی در خصوص نحوه ارائه کارگاه های نوشتن نقد برای به عنوان یک برنامه برای عموم وجود دارد. فصلی در خصوص نحوه نوشتن نقد کتاب صوتی نوشته جویس ساریکز (نویسنده سرویس مشاوره خوانندگان در کتابخانه عمومی نیویورک) برای افزایش درک خواننده از این نوع نقدنویسی اضافه شده است. دو ضمیمه نیز در کتاب وجود دارد، یکی در خصوص نوشتن حاشیه نویسی و دیگری در خصوص نقد نویسان برجسته حوزه کتاب. یک لیست کتابشناسی به اضافه یک نمایه نیز در خاتمه کتاب گنجانده شده است.

نویسنده در کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم بر این باور است که مرور کتاب در مجموع منبع مهمی برای ارائه مشاوره و توسعه مجموعه خوانندگان است. علاوه بر این مرور کتاب بعلاوه یک ابزار تبلیغاتی مفید محسوب می گردد که خوانندگان را با آثار نو موجود در بازار نشر کتاب آشنا می نماید. نکات مهمی که این کتاب به آن ها پرداخته شده شامل موارد زیر است: (1) نکاتی برای نوشتن مرورهای روشن و تعیین (2) روش های مختلف استفاده از مرور کتاب برای تبلیغ آثار چاپی و (3) فصلی از جویس ساریکز که نحوه نوشتن مرور برای کتاب های صوتی را پوشش می دهد. خواه هدف نهایی شما نوشتن برای یک وب سایت فروش کتاب باشد یا برای یک روزنامه یا مجله حرفه ای، خوانندگان این کتاب ایده ها و نکات باارزش زیادی را در اینجا پیدا خواهند کرد. فصول این کتاب عبارتند از: (1) بازاریابی به وسیله مرورنویسی (2) مرپرنویسی در مقابل نقد کتاب (3) دو نوع مرورنویسی: قبل از انتشار و پس از انتشار کتاب (4) در مرور کتاب به چه نکاتی باید بپردازیم؟ (5) چه عواملی باعث خلق یک مرور خوب می شوند؟ (6) چه عواملی یک مرورنویس خوب را می سازند؟ (7) کارگاه های آموزش مرورنویسی و (8) نوشتن نقد کتاب صوتی.

نقد کتاب در مقابل مرورنویسی

طبق آنچه در کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم آمده، اگرچه دو اصطلاح نقد و مرورنویسی (آنالیز) اغلب به جای یکدیگر استفاده می شوند، اما تفاوت ظریفی بین نقد و مرورنویسی وجود دارد. تفاوت اصلی بین نقد و مرور، نویسنده آن ها است. نقدها به وسیله متخصصان حوزه مربوطه نوشته می گردد در حالی که مرورنویسی به وسیله افرادی که به آن زمینه خاص علاقه دارند نوشته می گردد. بنابراین نقدها قابل اعتمادتر از مرورنویسی تلقی می شوند.

نقد چیست؟

طبق نظر برد هوپر، نویسنده کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم، نقد، تحلیل و ارزیابی دقیق یک پدیده است، به ویژه یک نظریه یا اثر ادبی، فلسفی یا سیاسی. نقد معمولا به وسیله منتقد نوشته می گردد. منتقد در یک زمینه خاص متخصص است، بنابراین می تواند درباره یک نظریه خاص اظهار نظر کند یا آثار عمیقی خلق کند. بنابراین، از این حیث نقد قابل اعتمادتر از مرور کتاب است.

یک نقد می تواند به اجزای جداگانه یک اثر و بعلاوه برداشت کلی از اثر نگاه کند. نقد می تواند بسیار فنی باشد زیرا منتقد دانش تخصصی در زمینه مورد نظر را دارد. در واقع نقد می تواند حاوی اطلاعاتی مانند تکنیک های به کار گرفته شده در اثر، گرایش های نظری و فکری و اطلاعاتی از این دست باشد. گاهی اوقات، فردی که در آن زمینه خاص دانشی ندارد، ممکن است درک درست نقد برایش مشکل باشد.

مرورنویسی (آنالیز) چیست؟

برد هوپر بعلاوه معتقد است در فرایند مرورنویسی یک اثر را توصیف، تحلیل و ارزیابی می نمایند. او در کتاب خود یعنی چگونه مرور کتاب بنویسیم اذعان می نماید که یک مرور کتاب ممکن است صرفا اطلاعات اصلی را در خصوص یک اثر به شما بدهد. به عنوان مثال، اگر مرور در خصوص یک نمایشنامه باشد، توضیح می دهد که چه کسی نمایشنامه را ساخته است، بازیگران چه کسانی بوده اند، نمایشنامه در کجا اجرا شده است، چه ژانری است، موضوع نمایشنامه چیست و غیره. علاوه بر این در خصوص کیفیت اثر، برداشت کلی و نظرات شخصی خود اظهار نظر کند. اما او وارد یک تحلیل عمیق و تکنیکی نمی گردد.

این عمدتاً به این علت است که یک مرورنویس شخصی است که به موضوع خاصی علاقه دارد و آزادی بیان افکار خود را دارد. او معمولاً در آن زمینه خاص متخصص نیست. مثلاً مرور کتاب یا آنالیز فیلم را هر کسی می تواند بنویسد.

تفاوت بین نقد و مرورنویسی

از حیث دانش نویسنده

• نقد را یک فرد متخصص و صاحب دانش در آن حوزه می نویسد. چنین فردی منتقد نامیده می گردد.
• مرورنویسی به وسیله یک فرد علاقه مند به آن حوزه نوشته می گردد. چنین فردی مرورنویس نامیده می گردد.

از حیث محتوایی

• نقد ممکن است شامل تحلیل عمیق اجزا یا مبانی نظری آن اثر باشد.
• مرور ممکن است حاوی اطلاعات کلی، برداشت کلی و نظر شخصی باشد.

از حیث قابلیت اطمینان

• نقدها می توانند قابل اعتمادتر از مرورنویسی باشند.
• آثار مرورنویسی ممکن است مثل آثار انتقادی قابل اعتماد نباشند.

از حیث هدف

• نقد ممکن است یک اثر را از نظر فنی، علمی یا آکادمیک تحلیل کند.
• مرورنویسی (آنالیز) بیشتر مصرف نماینده محور است.

از حیث سهولت دسترسی

• نقد ممکن است برای همه قابل مطالعه و درک نباشد.
• مرورنویسی اما برای هر کسی قابل مطالعه و درک است.

نقد و آنالیز کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم

مرورنویسی برای کتاب و نشریات (چه در قالب آنلاین، چه در قالب چاپی) از مهمترین اقداماتی است که در عصر انفجار اطلاعات و شتاب زدگی زندگی، کتاب خوان ها به آن محتاج اند؛ زیرا در این دوران، دیگر کمتر کسی وقتش را دارد که شخصاً به سراغ هر کتابی برود و از محتوای آن مطلع گردد. پرمشغلگی انسان امروزی ایجاب می نماید که افرادی کتاب ها را بخوانند و در قالب یادداشت هایی نسبتاً کوتاه، دیگران را از چندوچون آن ها باخبر سازند.

در چنین اوضاعی، در کشورهای پیشرفته که صنعت نشر بسامانی دارند و رونقی نسبی بر بازار کتابشان حاکم است، مرورنویسی برای کسانی به صورت شغل تعریف می گردد؛ یعنی عده ای بابت خواندن کتاب و مرورنویسی برای آن، مزد می گیرند. بااین همه، این نوع مرورنویسی ظاهراً بیش از اینکه گزارشی بی طرفانه درباره محتوای اثر باشد، در حکم تبلیغ نویسی برای کتاب است. مرورنویسانی که در این راه قلم می زنند، فارغ از اینکه کتاب را مفید و پربار دانسته اند یا نه، معمولاً باید بر امتیازهای اثر تأکید نمایند و به نحوی مخاطب را به خریدن و خواندن برانگیزند.

کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم به طور تعیین به این گونه از مرورنویسی اختصاص دارد: مرورنویسیِ بازاریابانه. برد هوپر که خود سال ها در کار مرورنویسی بوده و دوره هایی نیز برای آموزش این مهارت برگزار نموده، پاره ای از تجربه های خویش را در کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم بازگو نموده و مخاطب را تا میزان ای از زیروبم این حرفه مطلع ساخته است. از میان مطالبی که او در این اثر به میان آورده، به این عنوان ها می توان اشاره نمود: بازاریابی ازطریق مرورنویسی، تفاوت مرور و نقد، مرورِ قبل از انتشار و مرورِ بعد از انتشار، محتوای مرور، ویژگی های مرور خوب، ویژگی های مرورنویس خوب، کم وکِیف کارگاه های مرورنویسی، نوشتن مرور کتاب گویا. وی بعلاوه به خاتمه کتاب دو پیوست افزوده است: یکی درباره گزارمان و تفاوت آن با مرور و دیگری در معرفی مرورنویسانی که شخصاً کارشان را می پسندد و چه بسا خود را وام دار آن ها می شمارد.

با تمام این اوصاف، کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم را نمی توان اثر موفقی دانست. به جرات می توان گفت این کتاب بیش از اینکه به نوشتنِ مرور کتاب یاری کند، درباره حرفه مرورنویسی و مهارت های شغلی و حاشیه های آن است. به بیان بهتر، کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم بیشتر درباره مرورنویس است و نه مرورنویسی. بخش هایی هم که به آنالیز ساختار و چگونگیِ مرور اختصاص دارد، عمدتاً کلی گویی های بی حاصلی است که در آن، ویژگی های مرورِ خوب کمتر به توصیف درآمده و به دقت و به کارآمدی توضیح شده است. درواقع، نمونه های متعدد مروری هم که در میانه مطلب ها گنجیده، چندان نکته ای عاید مخاطبی که عملاً خواستار یادگیری این مهارت باشد، نمی نماید.

همان طور که اشاره شد، مرورنویسی ای که در کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم از آن سخن رفته، معمولاً در تأیید و تحسین کتاب است و نویسنده این اثر نیز با تفکیکی که میان نقد و مرور قائل شده، بر این دیدگاه صحه گذاشته است. به گفته او، مرور عبارت است از نگاهی براندازانه و اجمالی به اثری که یا هنوز چاپ نشده یا به تازگی چاپ شده است. در این نوع فعالیت، هدف اصلی این است که کتاب را تبلیغ نمایند و مخاطب را به خواندن آن برانگیزند. اما نقد این گونه نیست و کانونی تعیین دارد؛ یعنی در نقد، بر نکته بخصوصی از اثر متمرکز می شوند و با طول وتفصیل به آن می پردازند و درعین حال، قصد تبلیغ در کار نیست؛ گذشته از اینکه در نقد، زمان چاپ اثر نیز موضوعیتی ندارد. بااین همه، صحیح نیست که مرور را یکسره از نقد جدا کنیم و هرگونه آنالیز انتقادی را از دایره مرورنویسی بیرون بیندازیم. به گمان من، در مرورنویسی نیز برای اینکه دیدی روشن به مخاطب بدهیم، بی گمان باید تا میزان ای به نقد و داوری اثر اعتنا کنیم.

اما ایراد چشمگیری که به کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم می توان وارد کرد، این است که در آن، مرورنویسی صرفاً به مرورنویسی برای کتاب فروش ها و کتابخانه ها فروکاسته شده است؛ مرورنویسی هایی که بیشتر برای فروش یا تبلیغ کتاب است. مطابق این نگاه، نوشتن مرور منفی نیز سخت نکوهش شده است؛ یعنی نویسنده مخاطبش را از اینکه عیب ونقص های اثری را برملا کند و درمجموع درباره کتابی بد بنویسد، پرهیزانده است. این در حالی است که امروزه با توسعه اینترنت و فضاهایی که در آن درباره کتاب می توان نوشت (و در راس آن ها وبگاه گودریدز)، مرورنویسی تا حدودی از قالب های تنگ کهنه به در آمده و شکل های تازه تری به خود گرفته است.

امروزه مرورهایی که در فضاهایی نظیر گودریدز و اینستاگرام منتشر می گردد، نه تنها دیگر لزوما برای تبلیغ کتاب و تشویق مخاطب به خواندن اثر نیست، بلکه در مواقعی برای رسواسازی آثار بی مایه است؛ کاری که فایده اش به هیچ وجه کمتر از معرفی کتاب های خوب نیست. درواقع، رسانه های نو مجالی فراهم آورده که در آن، آزادانه تر می توانیم مرور کتاب بنویسیم و نظر خود را درباره کتاب هایی که می خوانیم، ابراز کنیم و حتی به خلاف آنچه نویسنده این اثر گفته، درباره آثاری که نپسندیده ایم یا نامناسب می دانیم، مرور منفی بنویسیم. این نکته شاید مهم ترین غفلتی است که از نویسنده سر زده است؛ هرچند توجه به اینکه کتاب چگونه مرور کتاب بنویسیم در سال 2011 منتشر شده و در آن موقع گستردگی اینترنت و امکانات فناورانه اش به حد امروز نبوده، بیش وکم دامن او را از این کوتاهی می شوید.

در این میان، از ترجمه نامناسب این اثر نیز نباید غافل شد. واقعیت این است که ترجمه فارسیِ کتاب به رغم اینکه در مجموع فهمیدنی است، هیچ مطلوب نیست و در جاهایی آشکارا نافارسی است و بوی ترجمه می دهد. این ویژگی به خصوص در نمونه های مروری که در کتاب آمده، احساس می گردد.