تنها راه حل برای بهتر شدن شرایط هنر و هنرمندان از نظر پیشکسوت هنر نگارگری اصفهان - گردشیا

استاد جعفر سید فتاحی زاده بیستم شهریور 1331 در چادگان است، اما سه ساله بود که پدرش از بهشت اصفهان هجرت کرد و نصف دنیا را برگزید. وقتی سیزده ساله شد با ورود به کارگاه استاد فتح الله عباسی و سپس آشنایی با استاد سیاوش کاوش، عشق به نگارگری در او تجلی پیدا کرد و از آن موقع تا به امروز در این هنر می سازد و می پردازد.

آنچه می خوانید گفت و گوی اختصاصی خبرنگار با استاد جعفر سید فتاحی پیرامون تنها راه حل برای بهتر شدن شرایط هنر و هنرمندان از نظر پیشکسوت هنر نگارگری اصفهان است.

ورود شما به هنر نگارگری چگونه رخ داد؟

سه ساله بودم که پدرم از چادگان به اصفهان کوچ کرد و در این شهر ماندگار شد. من در مدرسه تبریزی در ابتدای میدان شهدای اصفهان تحصیل میکردم، اما در پی کار هم بودم تا اینکه یکی از دوستانم که همکلاسیم بود به من پیشنهاد کرد برای کار و نه آموزش، نزد داماد آنها بروم که فتح الله عباسی نام داشت و اتفاقا او هم اهل چادگان بود و در رشته نگارگری فعالیت میکرد. من که هیچ اطلاعی از نگارگری نداشتم به کارگاه او رفتم که آن وقت نرسیده به میدان امام حسین قرار داشت. کارهایی که آقای عباسی انجام میداد کارهای بازاری بود، مثلا روی صدف و استخوان و در مجموع روی چیزهای خیلی کوچک کار میکرد، اما هدف، بازار بود و حالت فراوریی داشت. من هم آنجا کارهایی مثل آماده کردن صدف ها و استخوان ها را انجام میدادم تا برای نقاشی روی آن ها و ارائه به صورت صنایع دستی آماده شوند؛ به این ترتیب کار را آغاز کردم.

و علاقمند شدید؟

بله کم کم با استادانی آشنا شدم که با آقای عباسی در ارتباط بودند و به کارگاه او می آمدند و من می دیدم کارهای آنها جنبه های دیگری دارد، از جمله استاد سیاوش کاوش که من خیلی شیفته و عاشق کارهای او شدم چون صورت های بی نظیری میساخت و پردازهای فوق العاده قوی داشت، بطوریکه هیچ کس در پرداز یارای برابری با او را نداشت و استاد خیلی بنامی بود. اینطور شد که من سعی کردم در پی نگارگری بروم و روز به روز عاشق این کار شدم.

کارم شبها ساعت 8 شب در کارگاه آقای عباسی تمام میشد و پیاده به سمت خانه مان در خیابان فروغی راه می افتادم و تقریبا ساعت 10 شب خانه بودم و بعد از شام که خدا بیامرز مادرم آماده میکرد و میخوردم تمرین را آغاز میکردم و تا ساعت 2 و 3 نصف شب تمرین میکردم، حتی آن موقع چون برق هم نداشتیم از چراغ های نفتی استفاده می کردیم و من آن را زیاد بالا نمی کشیدم تا نور آن بقیه خانواده را اذیت نکند و صبح دوباره برای کار به کارگاه می رفتم.

چند ساله بودید که نگارگری را آغاز کردید؟

من تقریبا 13 ساله بودم که برای این کار نزد استاد فتح الله عباسی رفتم که یکی از استادان خوب شهرمان هستند.

با استاد عباسی تا چه زمانی کار کردید؟

با آقای عباسی در کارگاه اولیه شان (نرسیده به میدان امام حسین) بودم و چند سال بعد به بازار هنر رفتیم، چون آن موقع که دولت، بازار هنر را احیا کرد غرفه های آن را به هنرمندان صنایع دستی میداد و یکی از غرفه ها را هم استاد فتح الله عباسی گرفت و به این ترتیب ما به بازار هنر در چهار باغ آمدیم و چند سال هم آنجا برای سازمان صنایع دستی کار می کردیم.

شما و استاد عباسی؟

من و آقای فتح الله عباسی و برادرشان ناصر عباسی سه نفر بودیم که به صورت شریکی با سازمان صنایع دستی کار می کردیم.

یعنی آثار را به سازمان صنایع دستی می فروختید؟

بله بیشتر برای سازمان صنایع دستی کار می کردیم، چون راهی برای درآمد در شغل ما بود. ما به وسیله استاد و شاگردی به این شغل وارده شده بودیم و از جایی حقوق ثابت دریافت نمی کردیم، بنابراین از راه فروش آثار خود به سازمان صنایع دستی درآمد بدست می آوردیم تا زندگی خود را بچرخانیم. آن موقع این سازمان در سراسر ایران و حتی در خارج از کشور فروشگاه های مختلفی داشت و آثار همه هنرمندان صنایع دستی خریداری میکرد و در فروشگاه های خود به فروش می رساند. تا مدتی به این صورت کار میکردم و کم کم آن کار را کنار گذاشتم و به صورت انفرادی کار کردم.

در بازار هنر چه نوع آثاری را کار می کردید؟

اگرچه ما در بازار هنر فراوریات زیادی داشتیم، اما تک اثر بودند و هیچ یک به دیگری شباهت نداشت و بیشتر، کارهای سنتی کار می کردیم و سبک خودمان را داشتیم.

از ورودتان به کارگاه آقای عباسی و آشنایی با استاد کاوش صحبت کردید، استاد اصلی شما چه کسی بود؟

استاد من از نظر پرداز، استاد سیاوش کاوش است که خیلی به من لطف کردند و خودشان هم می گویند من یکی از برترین شاگردهای او بودم، البته من ادعایی ندارم. من در کارگاه استاد فتح الله عباسی کار می کردم و بعد روش پرداز برای صورت سازی را نزد استاد کاوش آموزش دیدم چون صورت هایی که استاد کاوش میساخت یا پردازهایی که انجام میداد بی نظیر بود و هیچ کس قدرت قلم او را نداشت و سبک و فرمول صورت سازی خاصی برای خودش داشت.

استادان من در سایر بخش ها نقاشی هایی بود که پشت مغازه های صنایع دستی میدان نقش دنیا می دیدم و مطالعه میکردم. من همواره عاشق تمرین بودم، اما نه اینترنت و نه موبایلی بود و نه میشد عکسبرداری کرد، حتی یک کارت پستال نبود. ما صبر می کردیم تا ایام عید گردد و یک پوستر نقاشی از استاد فرشچیان در یکی از مجله های آن روز منتشر گردد و بعد آن را پیدا نموده و می خریدم و روی آنها تمرین و مطالعه میکردم تا کم کم در این هنر بالا آمدم چون به نظر من که الآن به اینجا رسیدم استاد تنها 10 تا 20 درصد نقش دارد و 90 درصد خود آن فرد است که باید مطالعه و پیگیری کند.

یعنی سبک خودش را پیدا کند؟

بله، اگر استاد بخواهد 100 درصد برای شما نقش داشته باشد خودت نمیشوی، بلکه او میشوی، آثارت کپی کار او می گردد، در حالیکه باید کسی برای خودت بشوی، باید سبک داشته باشی و ثبت شوی و اگر می خواهی این گونه شوی باید طراحی یاد بگیری و مطالعه کنی و با مطالعات و تحقیقات خودت پیش بروی تا کم کم صاحب سبک شوی، اما اگر یک استاد بخواهد بطور دائم به شما آموزش دهد که از چه راهی بروی همواره وابسته به آن استاد خواهید شد، او میشوی و چیزی کپی کار او را درست می کنی و هر کسی ببینید می گوید کپی کار فلان استاد است و هیچ وقت نمی گوید شما انجام داده ای بلکه می گویند کپی نموده است؛ بنابراین زیاد نباید به یک استاد تکیه کرد و عینا نباید مثل او باشی، بلکه باید سبک خودت را پیدا کنی.

سبک شما چیست؟

من شیوه خاصی برای خودم دارم که حاصل حس و حال و تجربه های خودم است و همین مسئله، کارم را با دیگران متفاوت نموده است مثلاً نگارگری و سبک های سنتی کار می کنم و همه آنها شیوه کار خودم است، طراحی می کنم و رنگ و لعابی که دوست دارم را استفاده می کنم و این گونه در آثارم حالتی برای خودم بوجود آمده است. من همه کارهایم را با تمام وجودم می سازم و هیچ کدام از کارهای من بازاری نیست و بگونه ای کار نمی کنم که به قول معروف سروته آن را هم بیاورم، اما اینطور هم نیست که کاری اضافه بر چیزی که لازم دارد انجام دهم بلکه آنقدر که کار بخواهد روی آن کار می کنم، عاشقانه هم کار می کنم و همه کارهایم را دوست دارم و روی همه کارهایم خیلی زحمت می کشم.

شما چه تعریفی از استاد دارید؟

استاد کسی است که تقریباً مثل پدر یا مادر است و راه و چاه رفتن را به فرزند آموزش می دهد، ولی وقتی که آن فرزند کم کم بزرگ شد خودش راه را پیدا می نماید و نباید مدام به او گفت که چه بکند و چه نکند. آیا می گردد که پدر بطور مداوم در پی فرزند راه بیفتد؟! قطعاً خیر. استاد هم راه رفتن و ایستادن در زمان لازم و نشست و برخاست را به شاگرد آموزش می دهد و فرد باید خودش سایر مسیر را دنبال نموده و زندگی کند و به اجتماع وارد گردد و توانایی پیدا کند.

و هنرمند کیست؟

هنرمند کسی است که بتواند در هر رشته ای به خلق تازه ای دست بزند، اگر خلق کرد و کاری کرد که دیگران توان انجام آن نداشته اند یا در آن ضعیف بودند، بنابراین او هنرمندی برجسته است و کاری می نماید که دیگران نمی توانند.

برادر شما استاد رضا فتاحی نیز در هنر نگارگری فعالیت دارد، این علاقه در سایر اعضای خانواده شما نیز وجود دارد؟

ما چهار برادر هستیم که یکی از برادرانم به نام سید حبیب به رحمت خدا رفته است، اما بچه ها او به هنر نگارگری می پردازند، برادر دیگرم استاد رضا سید فتاحی که از نگارگران بزرگ ایران است و گل و مرغ کار می نماید، برادر دیگرم حسن است که بچه ها او هم در هنر نگارگری فعالیت دارند، من هم سه فرزند دارم، یک دختر و دو پسر که دخترم مینا نگارگری می نماید و پسرم مجید نیز استاد دانشگاه است و در رشته نگارگری فعالیت های خوبی داشته است، پسر دیگرم حمید در فولاد مبارکه کار می نماید. در مجموع کل خانواده ما در این رشته کار می نمایند.

تفاوت کار شما با برادرتان استاد رضا فتاحی در چیست؟

برادرم رضا سبک خاصی برای خودش ایجاد کرد و از گل و مرغ سازان قدر ایران است، ولی من اصلاً گل و مرغ کار نمی کنم.

آثار شما عمدتا چه موضوع هایی دارند؟

بیشتر آنها یا اجتماعی است مثل تابلوی پیوند که اخیراً کار کردم و یک مجلس عقد را نشان می دهد که بسیاری از صنایع دستی اصفهان در آن وجود دارد و در آن 53 چهره خانم تصویر شد است که هیچ کدام شبیه به هم نیستند، همه این صورت ها ذهنی است و شخصیت خاصی را نشان نمی دهد اما میتوان سن آنها را با نگاه کردن تشخیص داد و حتی نام هم برای آنها گذاشت و این مسئله یکی از ویژگی های آثار من است، چون اصولا صورت ها در نگارگری تقریباً به یکدیگر شباهت زیادی دارند ولی من در این تابلو از این مسئله فاصله گرفتم و صورت ها را به حالت رئال نزدیک نموده ام.

شاهنامه را هم کار می کنم مثلاً تابلوی هفت خوان رستم که خوان سوم یعنی جنگ رستم با اژدها را در وسط تابلو و 6 خوان دیگر را در بک گراند آن کار نموده ام. آثار تاریخی هم از موضوع های دیگر در آثار من است و الآن روی یک کاروانسرا کار میکنم یا مثلاً تابلوی قیصریه و میدان نقش دنیا و آثار بسیاری درباره بناهای تاریخی ساخته ام که البته با تخیل همراه شده اند.

با توجه به اینکه در نگارگری، از عنصر خیال استفاده می گردد شما چگونه از این موضوع در تصویر کردن آثار خود استفاده نموده اید؟

نگارگری کلاً تخیل است و همه آثار من تخیلی است، حتی در خصوص آثار تاریخی هم به همین صورت است مثلاً الآن که در حال کار روی یک کاروانسرا هستم آن را کاملاً به صورت تخیلی کار می کنم، اما اینطور نیست که مطالعه نکنم، بلکه قبل از آغاز کار، درباره معماری کاروانسرا مطالعه و تحقیق می کنم؛ یا وقتی تابلوی قیصریه را ساختم تلفیقی از واقعیت و تخیل بود یعنی ساختمان آن واقعی و آدم های آن کاملاً تخیلی بود.

شرایط هنرمندان در زمان حاضر نسبت به گذشته را چگونه می بینید؟

به نظر من الان اگر کسی بخواهد روشی که ما رفتیم را تکرار کند شکست میخورد چون در حال حاضر نه آن سازمان صنایع دستی وجود دارد که آثار شما را بخرد و نه بازاری برای چنین آثاری وجود دارد. آن موقع بازار صنایع دستی رونق فراوانی داشت که الآن اینطور نیست؛ بنابراین کسانی که می خواهند به هنر وارد شوند از جمله به نگارگری، باید راهی را بروند که عشق می گوید و عاشق این هنر باشند و خود را بالا بکشند و اگر می خواهند نگارگر خوبی باشند طراحی و مطالعه نمایند، نه اینکه هدفشان فقط فراوری اثر برای بازار باشد، اگرچه آن هم خوب است، ولی الان در دوره ای زندگی می کنیم که مانند قدیم نیست.

از سوی دیگر الآن جوانان باید عشق نمایند چون همه منابع در اختیار آنها قرار گرفته است. ما نه مجله ای داشتیم و نه کارت پستال و پشت مغازه های میدان نقش دنیا راه می افتادیم تا آثار مختلف را نگاه کنیم و دو دقیقه که نگاه می کردیم صاحب مغازه در پی ما می آمد چون میدانست ما در این رشته کار می کنیم و فکر می کرد که آن کار را کپی می کنیم و می فروشیم و او دیگر نمی تواند اثر موجود در مغازه اش را بفروشد، ولی الآن دیگر این گونه نیست و وقتی یک نفر بخواهد به این هنر وارد گردد به راحتی با یک جستجوی اینترنتی درباره هر استادی که بخواهد اطلاعات ریز و درشت در اختیار او قرار میگیرد و حتی می توانند با آن هنرمند تماس بگیرند و این امتیاز بزرگی است، از این رو جوانان می توانند از این مزیت استفاده زیادی ببرند.

به عشق اشاره کردید، شما عشق را چگونه معنا می کنید؟

عشق موضوع مقدسی است که می تواند بین انسانها وجود داشته باشد، بین انسان با یک هنر هم می تواند باشد. وقتی علاقه شدیدی به یک موضوع وجود داشته باشد یعنی عشق. عشق در وجود همه انسانهاست و باعث پیشرفت می گردد، اگر عشق نباشد چطور میتوان پیشرفت کرد؟! بدون عشق اصلاً پیشرفتی وجود ندارد. عشق است که من را وادار میکرد تا نصف شب بیدار باشم و زیر نور کم قلم بزنم و کار کنم. این یعنی عشق، عشق به این هنر، عشق به این کار، به این شغل، به نگارگری. من عاشق کارم هستم و اگر عشق نبود به سراغ این کار نمی آمدم و در آن نمی ماندم. عشق است که 9 تا 12 ساعت در شبانه روز را صرف این هنر میکردم و هنوز هم اگرچه توان جسمی گذشته را ندارم، ولی تا جایی که بتوانم کار می کنم. عشق، من را به این سو کشانده و تا زمانی که دستم کار می نماید و چشمم می بیند کارم را ادامه می دهم، چون عاشق آن هستم.

همسران هنرمندان وظایف بزرگی در ایجاد فضای آرام برای هنرمند دارند تا آنها به هنرشان بپردازند، همسر شما نیز قطعا این گونه بودند. از او بگویید.

من و همسرم صدیقه فردوسی سال 1354 ازدواج کردیم که یکی از برترین اتفاق های زندگی من ازدواج با او بود. همسرم یک حامی بزرگ و از هر لحاظ برای من برترین بود و همین پشتیبانی همسرم بود که به من یاری کرد و در زندگی من تأثیر داشت و آرامش را برای من ایجاد کرد.

پدر و مادر با کار شما موافق بودند؟

مادرم ماه بیگم بود که او را ننه صدا میکردم و پدرم سید باقر سید فتاحی در چادگان کشاورز بود و وقتی به اصفهان هجرت کرد در یک کارخانه مشغول شد. پدر و مادرم زیاد در جریان کار من نبودند یعنی اینطور نبود که بگویند خوب یا بد است، اما طبیعتاً وقتی من را دوست داشتند کارم را هم دوست داشتند.

هنرتان را آموزش هم می دهید؟

من دو سال در دانشگاه علمی کاربردی اصفهان تدریس کردم و به نحوی بودم که در دانشگاه حتی سر جایم نمی نشستم و مدام از اول تا آخر کلاس، یکی یکی کارهای تمام دانشجوها را می دیدم و ایرادهای آنها را می گفتم و حتی به صورت عملی هم برای آنها انجام می دادم، ولی این شیوه، انرژی زیادی از من میگرفت و چون توان جسمی آن را نداشتم دیگر به دانشگاه نرفتم. برادرم رضا آکادمی دارد و به صورت حرفه ای به تدریس می پردازد، اما در خصوص من اینطور نیست و آکادمی ندارم، البته هر کس بخواهد نکته ای را بداند بطور کامل در اختیار او قرار می دهم اما موضوع این است که آن فرد تا وقتی که کاری را به صورت عملی انجام ندهد و استاد بالای سر او نباشد تا نکات را به او بفهماند این آموزش تکمیل نمی گردد و صرفاً گفتن، کافی نیست و باید به صورت عملی انجام گردد.

آموزش به صورت استاد و شاگردی و آموزش به وسیله تحصیلات دانشگاهی؛ از دیدگاه شما کدام یک روش درست تری برای انتقال هنر است؟

به نظر من شیوه دانشگاهی بهتر است، چون فقط به موضوع آموزش پرداخته می گردد، ولی در شیوه استاد و شاگردی که ما با این شیوه وارد شدیم باید ضمناً کار کردن، کار را فراگرفت و در واقع هدف اصلی، آموزش نیست بلکه کار است، یعنی یک استاد در حال فراوری است و شما هم نزد او به همین موضوع می پردازید، اما دانشگاه صرفاً مخصوص آموزش است.

نگارگری به عنوان میراث دنیای به ثبت رسید که البته در نام نگارگری اختلاف نظر وجود دارد. شما بین نگارگری، مینیاتور و نقاشی ایرانی، تفاوتی برای نامیدن این هنر می بینید؟

مینیاتور واژه ای فرانسوی است و به آثار خیلی کوچک گفته می گردد، نقاشی ایرانی آثار دارای ظرافت، و نگارگری نیز نگاره های ظریف است و در مجموع به نظر من هر سه درست است.

آثارتان را براساس سفارش کار می کنید؟

خیر من کارهایم را براساس علاقه خودم میسازم، اما ممکن است کار سفارشی هم انجام دهم که در این صورت خریداران با شناختی که از من دارند سفارش می دهند، ولی بیشتر کارم براساس علاقه شخصی خودم است و موضوعی که خودم میخواهم و به آن علاقه دارم را میسازم.

با توجه مسائل و چالش های مختلفی که هنرمندان رشته های هنری با آن روبرو هستند، برای بهبود شرایط پیشنهادی دارید؟

هرگاه مسئولان عوض می شوند مسیر را هم تغییر می دهند، چون هر کدام افکار خاصی برای خود دارند و همواره ما این سمت، ایستاده و تماشاچی هستیم، اما امیدوارم کسانی که واقعا هنرشناس هستند در جایگاه مسئولان هنر قرار بگیرند و دلسوز باشد تا هنرمند بتواند نفسی بکشد. الان هنر مسائل بسیاری دارد و هرچه ما به عقب برگردیم می بینیم که انگار شرایط هنر و هنرمند بهتر بوده است و هرچه جلو می آید بدتر می گردد، یعنی اگرچه هنر پیشرفت نموده است، ولی درآمد آن کمتر شده است.

تنها راه حل این است که کسانی در چنین مسئولیت هایی قرار بگیرند که هنر را بشناسند، دلسوز باشند و دستشان هم باز باشد، ولی کسانی در جایگاه مسئولان هنری قرار نگیرند که اصلاً نمی دانند هنر چیست ولی می خواهند برای هنرمند و هنر تصمیم گیری کند. متأسفانه مسائل بسیاری به زندگی ها اضافه شده و امیدوارم همه چیز و همه افراد سر جای خود قرار بگیرند و اصفهان هم دوباره اصفهان گردد.

وقت خداحدافظی و بعد از مقاله تنها راه حل برای بهتر شدن شرایط هنر و هنرمندان از نظر پیشکسوت هنر نگارگری اصفهان، استاد جعفر سید فتاحی به اصفهان قدیم اشاره می نماید و زاینده رودش...او می گوید: الان آدم زاینده رود بدون آب را می بیند گریه اش میگیرد، این رود به یک جاده خاکی تبدیل شده، در حالیکه با وجود زاینده رود بود که زیبایی پلهای روی آن چند برابر میشد، حسی پیدا میشد و آدم عاشق نگاه کردن به آن میشد، ولی الان فقط خاک می بینی و پلهایی که روی خاک ایستاده اند. خدا کند آب به رودخانه بیاید.